شرحی متفاوت بر زندگی استاد محمد رضا شفیعی کدکنی
ای مهربان تر از برگ در بوسه های باران…
علی رزاقی بهار/محمدرضا شفیعی کدکنی استاد تمام زبان پارسی، شاعر، نویسنده، پژوهشگر و محقق معاصر در نوزدهم مهرماه ۱۳۱۸ در کدکن، از توابع تربت حیدریه امروزی در خراسان رضوی به دنیا آمد. محمد رضا به عنوان تنها اولاد خانواده هرگز به دبستان و دبیرستان نرفت و از آغاز کودکی نزد پدر خود که روحانی بود، مادرش که شاعر بود و محمدتقی ادیب نیشابوری (ادیب نیشابوری دوم) به فراگیری زبان و ادبیات عرب پرداخت (در هفت‌سالگی تمام الفیه ابن مالک را از حفظ بود)، کدکنی درباره ً ادیب می گوید که « او برای من همیشه استاد یگانه ً ادبیات عرب و بلاغت اسلامی در حوزه ً علمی خراسان بود« فقه، کلام و اصول را نزد شیخ هاشم قزوینی معروف به «فقیه آزادگان» فراگرفت. اما پس از مرگ شیخ هاشم، تا آخرین مراحل درس خارج فقه را نزد سید محمدهادی میلانی خواند و در این دوره با مقام معظم رهبری هم‌درس بود و ملبس به لباس روحانیت شد. محمد رضا در مشهد ساکن خیابان امام رضا (ع) (تهران)، کوچه اعتماد مقابل کوچه چهنو شد. روزگاری که می شد تمام شهر را پیاده در کم تر از یک ساعت دور زد و در فاصله پنج دقیقه ای از منزل شفیعی کدکنی به جای ساختمان های بلند امروزی باغ تره و سبزی کاری بود. در هفده سالگی به شعر علاقه مند شد و کم کم پایش به محافل ادبی شهر باز شد. انجمن هایی به نام نگارنده و منزل فخرالدین حجاری در بازار سرشور که محفلی ادبی در آنجا برپا بود.
محمدرضا به پیشنهاد دکتر علی‌اکبر فیاض از مفاخر ادب ایران و رییس و موسس دانشکده ادبیات در دانشگاه فردوسی مشهد نام‌نویسی کرد و در کنکور آن سال ( ۱۳۳۹) نفر اول و به دانشکده ادبیات فردوسی مشهد رفت. جالب است که محمدرضا با لباس روحانیت در کلاس ها حضور می یافت و مدرک کارشناسی خود را در رشته زبان و ادبیات فارسی و مدرک دکتری(۱۳۴۸) را نیز در همین رشته از دانشگاه تهران گرفت.
شفیعی کدکنی از سال ۱۳۴۸ تا ۱۳۹۵ (هم اکنون) به درخواست دانشگاه تهران، استاد آن دانشگاه است. بدیع‌الزمان فروزانفر زیر برگه پیشنهاد استخدام وی نوشته بود «احترامی است به فضیلت او». شفیعی از جمله دوستان نزدیک مهدی اخوان ثالث، شاعر خراسانی، به شمار می‌رود و دلبستگی خود را به اشعار وی پنهان نمی کند. آشنایی وی با اخوان به سال ۱۳۳۴ با خواندن ارغنون و سال ۱۳۴۰ با سفر به مشهد و دیدار وی آغاز شد. شفیعی کدکنی هنگامی که اخوان در زندان بود هم چندباری برای دیدینش به زندان رفت. با وجود اینکه اخوان بسیار کم به مشهد می آمد اما شفیعی کدکنی بارها او را در تهران ملاقات کرده بود و از وی تاثیر داشت.
م. سرشک شاعر خوش آوازه خراسانی اهل گفتگو با جراید و حضور پیاپی در محافل ادبی نیست و به دوربین، خودستایی و دیگر ستایی علاقه ای ندارد. اما درب منزلش همیشه بر روی دوستداران شعر و ادب پارسی با هر نگاهی با رویی خوش باز است. آن طور که بر روی صندلی در دور میزی بزرگ با انواع خوردنی ها می نشیند و خودش از مهمانانش پذیرایی می کند. استادی که کلاس های درسش از ازدحام دانشجویان علاقه مند زبان زد است و از رشته های دیگر در کلاس او حاضر می شوند.
گذشته از شعر ، پژوهش در نقد ادبی ، سبک شناسی و عرفان ایرانی از مشغله های ذهنی کدکنی است . شفیعی کدکنی شاعری است انسان دوست و اجتماع گرا . قلب بزرگ او ، هم پای رنج و رزم مردم میهنمان و چاووشان آزادی و بهروزی آنان می تپد.
کتاب‌ها و اشعار
شفیعی کدکنی سرودن شعر را از جوانی به شیوه قدمایی آغاز کرد و پس از چندی به سبک نو مشهور به نیما یوشیج روی آورد. با انتشار دفتر شعر در کوچه باغ‌های نشابور نام‌آور شد. آثار شفیعی را می‌توان به سه گروه انتقادی و نظری و مجموعه اشعار خود وی تقسیم کرد. آثار انتقادی این نویسنده، شامل تصحیح آثار کلاسیک فارسی و نگارش مقالاتی در حوزه نظریه ادبی می‌شود، که بخشی از آن‌ها در زیر آورده شده‌اند. در میان آثار نظری شفیعی کدکنی کتاب موسیقی شعر جایگاهی ویژه دارد و در میان مجموعه اشعارش در کوچه باغ‌های نشابور آوازه بیشتری دارد. زمزمه‌ها، شبخوانی، از زبان برگ، بوی جوی مولیان، از بودن و سرودن، مثل درخت در شب باران، هزاره دوم آهوی کوهی، صور خیال در شعر فارسی، موسیقی شعر، با چراغ و آینه (در جستجوی ریشه‌های تحول شعر معاصر ایران)، تصحیح اسرارالتوحید نوشته محمدبن منور، تصحیح تاریخ نیشابور نوشته حاکم نیشابوری، تصحیح آثار عطار نیشابوری، تصحیح مختارنامه، تصحیح مصیبت‌نامه، تصحیح منطق‌الطیر، تصحیح اسرارنامه، تصحیح دیوان عطار و ترجمه آفرینش و تاریخ نیز از جمله آثار محمدرضا شفیعی کدکنی است.
بررسی آثار
شفیعی کدکنی را باید در زمره شاعران اجتماعی دانست. او در اشعار خود تصویری از جامعه ایرانی در دهه ۴۰ و ۵۰ خورشیدی را بازتاب می‌دهد و با رمز و کنایه آن دوران را به خواننده نمایانده، دلبستگی و گرایش فراوان به آیین و فرهنگ ایرانی و بخصوص خراسان را نشان می‌دهد.
وی در کتاب زبان شعر در نثر صوفیه آورده است که آنچه در زبان فارسی به «آن» معروف است و می‌توان آن را جوهره جمال دانست، در زبان های دیگر وجود ندارد. او همچنین شعر فارسی را به خاطر مسئله ردیف که در هیچ زبان دیگری امکان کاربرد آن را نمی‌توان یافت، ممتاز دانسته است. شفیعی کدکنی همچنین در این کتاب شطح را نوعی شکستن تابوها معرفی نموده و شطحیات حلاج را به طور ضمنی با کتاب زایش تراژدی نیچه مقایسه کرده است که در هر دو به تجربه بیان «بیان ناپذیرها» پرداخته شده است. نکته تازه‌ای که ایشان در این زمینه بیان می‌کنند به ساختار شطح و اینکه اخباری باشد (مانند سبحانی ما اعظم شانی) یا انشایی (انالحق) و تأثیر متفاوت این دو بیان بازمی‌گردد. یکی از بحث‌های جذاب این کتاب پاسخ به این سؤال است که چرا شاعران عرب به اندازه شاعران فارسی‌زبان از آیات قرآن در اشعار خود استفاده ننموده‌اند. شفیعی کدکنی محور این کتاب خود را بر این عقیده که برای بسط و درک تجربه دست نیافتنی صوفی به ناچار باید از سخنان و زبانی که به کار برده است کمک گرفت، استوار نموده است و بیان می‌کند که گاه حرکت از صوت به صورت و معنی بسیار بارز است. یکی از مثالهایی که او به آن اشاره نموده شعری است از شاعری با نام علی ابن حسین مغربی که قصیده‌ای در حالت تب و هذیان سروده بدین شکل که:
دَرَن دَرَن دَرَن دَرَن دَرَن دَبی / انا علی بی الحسین المغربی
شفیعی کدکنی در این اثر خود برای شرح مفهوم سبک‌شناسی عرفانی می‌گوید: هر نگاه هنری به الاهیات و دین می‌تواند ویژگی‌های اسلوبی و سبکی خاص خود را داشته باشد، که همان سبک‌شناسی عرفانی‌است. وی همچنین معتقد است که در سرتاسر تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، با دو گونه تصوف روبرو هستیم که یکی تصوف قبل از ابن عربی یا تصوف خراسانیست و دیگری تصوف بعد از ابن عربی، و این دو مکتب را بر روی مثلثی نشان می‌دهد که نقطه صعود یک ضلع آن مثنوی معنوی است و راس ضلع دیگر، ابن عربی است که به مرور با نزدیک شدن به عرفان قاجاری و قرن سیزدهم، با نزول همراه می‌شود.
تاریخ‌گرایی در ادبیات
شفیعی کدکنی از سال‌های ۱۳۶۰ به بعد به پژوهش در تاریخ با رویکرد تصحیح متون ادبیات عرفانی روی آورد. او معتقد است حرکت به سوی مدرنیته بدون شناخت سنت دشوار است. تاریخ‌گرایی وی هر چند پشتوانه تئوریک مشخصی ندارد اما سخت پای‌بند مستندسازی با متون تاریخی است.
ریشه‌های شعر معاصر
شفیعی معتقد است که تحولات شعر معاصر فارسی تابعی از متغیر ترجمه است. این نظرگاه بنیاد کتاب اخیر وی «با چراغ و آینه، در جستجوی ریشه‌های تحول شعر معاصر ایران» را شکل داده‌است. برخی دیدگاه‌های وی در این کتاب مورد انتقاد برخی از منتقدان قرار گرفته است.
نمونه اشعار
• شعر «سفر به خیر» از مجموعه در کوچه باغ‌های نشابور:
به کجا چنین شتابان؟
گون از نسیم پرسید
– دل من گرفته زین جا
هوس سفر نداری
ز غبار این بیابان؟
– همه آرزویم اما
چه کنم که بسته پایم
به کجا چنین شتابان؟
– به هر آن کجا که باشد
به جز این سرا، سرایم
– سفرت به خیر اما تو و دوستی، خدا را
چو از این کویر وحشت به سلامتی گذشتی
به شکوفه‌ها، به باران
برسان سلام ما را
• شعر دیگری از وی:
پیش از شما / به سان شما / بی‌شمارها / با تار عنکبوت / نوشتند روی باد / کین دولت خجستهٔ جاوید زنده باد.
• یکی از اشعار وی:
آخرین برگ سفرنامه باران
این است
که زمین چرکین است
کتاب‌شناسی
مجموعه اشعار
۱٫ ۱۳۴۴ – زمزمه‌ها
۲٫ ۱۳۴۴ – شبخوانی
۳٫ ۱۳۴۷ – از زبان برگ
۴٫ ۱۳۵۰ – در کوچه‌باغ‌های نِشابور
۵٫ ۱۳۵۶ – بوی جوی مولیان
۶٫ ۱۳۵۶ – از بودن و سرودن
۷٫ ۱۳۵۶ – مثل درخت در شب باران
۸٫ ۱۳۶۷ – هزاره دوم آهوی کوهی
آثار نظری و انتقادی و تصحیح و ترجمه
• ۱. صور خیال در شعر فارسی
• ۲. موسیقی شعر
• ۳. تصحیح اسرارالتوحید نوشته محمد بن منور بن ابی‌سعد بن ابی‌طاهر بن ابی‌سعید میهنی
• ۴. تصحیح تاریخ نیشابور نوشته حاکم نیشابوری
• ۵. از مجموعه آثار فریدالدین عطار نیشابوری، انتشارات سخن:
• مقدمه، تصحیح و تعلیقات مختارنامه
• مقدمه، تصحیح و تعلیقات مصیبت‌نامه
• مقدمه، تصحیح و تعلیقات منطق‌الطیر
• مقدمه، تصحیح و تعلیقات اسرارنامه
• مقدمه، تصحیح و تعلیقات الهی‌نامه
• مقدمه، تصحیح و تعلیقات دیوان عطار (هنوز به چاپ نرسیده‌است)
• مقدمه، تصحیح و تعلیقات تذکرهالاولیاء (هنوز به چاپ نرسیده‌است)
• ۶. مقدمه، ترجمه و تعلیقات بر آفرینش و تاریخ از طاهربن مطهربن مقدسی در دو جلد، نشر آگاه
• ۷. مفلس کیمیافروش درباره شعر انوری، انتشارت سخن
• ۸. زبور پارسی نگاهی به زندگی و غزل‌های عطار، نشر آگاه
• ۹. تازیانه‌های سلوک در بارهقصاید سنایی، نشر آگاه
• ۱۰. در اقلیم روشنایی تفسیر چند غزل حکیم سنایی، نشر آگاه
• ۱۱. شاعر آیینه‌ها بررسی سبک هندی و شعر بیدل دهلوی، نشر آگاه
• ۱۲. آن سوی حرف و صوت گزیدهاسرارالتوحید، انتشارات سخن
• ۱۳. از مجموعه میراث عرفانی ایران، انتشارات سخن:
• دفتر روشنایی (درباره بایزید بسطامی)
• نوشته بر دریا (درباره ابوالحسن خرقانی)
• چشیدن طعم وقت (درباره ابوسعید ابوالخیر)
• در هرگز و همیشه انسان (درباره خواجه عبدالله انصاری)
• درویش ستیهنده (درباره شیخ جام ژنده‌پیل)
• زبان شعر در نثر صوفیه درآمدی به سبک‌شناسی نگاه عرفانی
• ۱۴. مقدمه، تصحیح و تعلیقات برحالات و سخنان ابوسعید تألیف جمال‌الدین ابوروح لطف‌الله بن ابی‌سعید بن ابی‌سعد، انتشارات سخن
• ۱۵. ادوار شعر فارسی از مشروطه تا سقوط سلطنت، انتشارات سخن
• ۱۶. زمینه اجتماعی شعر فارسی، انتشارات اختران ۸۶
• ۱۷. قلندریه در تاریخ دگردیسی‌های یک ایدئولوژی، انتشارات سخن ۸۶
• ۱۸. ترجمه تصوف اسلامی و رابطه انسان و خدا، نوشته رینولد نیکلسون نشر سخن
• ۱۹. تصحیح غزلیات شمس تبریز انتشارات سخن ۸۸
• ۲۰. مقدمه‌نویسی و انتشار تصویر نسخه خطی منظومه علی‌نامه، انتشارات میراث مکتوب ۸۸
• ۲۱. مقدمه تحلیلی و تعلیقات بر دیوان قائمیات، نویافته‌ترین دیوان شعری مذهب اسماعیلیه، به تصحیح دکتر سید جلال حسینی بدخشانی، انتشارات میراث مکتوب
• ۲۲. با چراغ و آینه در جستجوی ریشه‌های تحول شعر معاصر ایران، انتشارات سخن، ۹۱
• ۲۳. حالات و مقامات م. امید (مهدی اخوان ثالث)، انتشارات سخن، ۹۱
• ۲۴. شاعری در هجوم منتقدان، نقد ادبی در سبک هندی پیرامون شعر حزین لاهیجی، نشر آگه، ۱۳۷۵
• ۲۵. مقدمه، تصحیح و تعلیقات مرموزات اسدی در مزمورات داودی از نجم‌الدین رازی، انتشارات سخن
• ۲۶. رستاخیز کلمات درس‌گفتارهایی درباره تئوری فرمالیسم روسی، انتشارات سخن، ۹۲
• ۲۷. گزیده غزلیات شمس، ناشر: شرکت سهامی کتاب‌های جیبی با همکاری مؤسسه انتشارات امیرکبیر
• ۲۸. ترجمه آوازهای سندباد سروده عبدالوهاب البیاتی، انتشارات نیل، ۱۳۴۸[۸]
• ۲۹. شعر معاصر عرب انتشارات سخن
منبع شماره نوروزی ماهنامه بارثاوا/ نوروز ۹۵
